In de afgelopen jaren is grensoverschrijdend gedrag een veelbesproken onderwerp geworden in de media en het publieke debat. Van #MeToo-verhalen tot meldingen van pestgedrag op de werkvloer en in sportverenigingen. Het lijkt wel alsof elke sector wordt geconfronteerd met kwesties rondom macht, intimidatie en ongewenst gedrag.
Hoe ontstaat dit gedrag, welke oorzaken liggen er aan ten grondslag en hoe kunnen we er mee omgaan?
Als gestalttherapeut intrigeert dit thema mij omdat het gaat over hoe bewust wij als mensen met grenzen willen en kunnen omgaan; iets wat we dagelijks doen. Voordat gedrag ‘grensoverschrijdend’ wordt, is het goed om ons af te vragen wat grenzen eigenlijk zijn, hoe ze voor ons functioneren en hoe bewust we ze hanteren. Het thema grenzen komt in mijn praktijk vrijwel bij iedere client ter sprake. Het is iets waar we allemaal mee te maken hebben.
Contact en Grenzen
Vanuit gestaltperspectief wordt (grensoverschrijdend) gedrag gezien als een interactie tussen de persoon en zijn of haar omgeving
Er wordt daarom veel belang gehecht aan ‘contact’ en ‘grenzen’. Contact ontstaat wanneer mensen in interactie gaan met hun omgeving, in gestalt ook wel de contactgrens genoemd. Het is het moment waarop we onze omgeving ontmoeten óf we ons eruit terugtrekken. Grenzen zijn daarbij de ‘lijn’ waar iemand zichzelf ‘afbakent’ van de ander.
Bij grensoverschrijdend gedrag wordt deze lijn op een ongevraagde, ongepaste manier overschreden, wat wijst op een gebrek aan bewustzijn of respect voor de behoeften, wensen en grenzen van de ander. Vanuit gestaltperspectief is het dan essentieel om te onderzoeken of en hoe die grenzen worden waargeno-men, wat iemand ervan weerhoudt om grenzen te respecteren en welke gedragspatronen hieraan ten grondslag liggen.
Als gestalttherapeut ervaar ik in mijn praktijk dat die grenzen voor mijn clienten zelf lang niet altijd even duidelijk cq waarneembaar zijn. Niet bepaald een zichtbare lijn dus. Weten wat je zelf wel of niet wil lijkt dus niet zo vanzelfsprekend te zijn. Laat staan te kunnen weten of je bij de ander ‘over de lijn’ gaat.
Hoe komt dat?
Weten wat je wil, prettig vindt etc betekent dat je in contact bent met je eigen behoeften. Je hebt honger dus je koopt een broodje en eet dat op. Behoefte vervuld. Complexer wordt het wanneer het gaat om diepere behoeften zoals het ontvangen van aandacht, liefde en waardering. Wanneer je opgroeit in een gezond, liefderijk gezin komt dat wel goed. Helaas is dat lang niet altijd het geval, ontvang je te weinig of worden die behoeften helemaal niet vervuld. Je past je dan aan en gaat je zo gedragen dat jouw omgeving jou wél die aandacht, liefde en waardering zal geven. Je raakt zo afhankelijk van jouw omgeving en maakt jouw directe eigen behoeften daaraan ondergeschikt. Uiteindelijk verlies je het contact met jezelf. En daarmee vervaagt ook de grens tussen jou en die ander.
Zo kan er dus een situatie ontstaan waarbij de ander, meestal vanuit een machtspositie, jou confronteert met zijn/haar behoefte. Omdat jouw grens niet helder is, ben je niet in staat om deze aan te geven en overschrijdt de ander jouw grens. Wanneer die ander niet geleerd heeft om grenzen te respecteren (wat vaak met het voorgaande samenhangt) vindt er dus grensoverschrijdend gedrag plaats.
Mensen die grensoverschrijdend gedrag vertonen, kunnen geneigd zijn om de impact van hun acties te bagatelliseren of te ontkennen. Vanuit gestalttherapie wordt deze ontkenning gezien als een afweermechanisme om ongemakkelijke gevoelens te vermijden. Door dit mechanisme te doorbreken en verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen acties ontstaat er ruimte voor verandering en herstel. Dit geldt niet alleen voor individuen, maar ook voor organisaties die wegkijken of problemen verdoezelen in plaats van ze aan te pakken.
Gestalttherapie draagt bij aan herstel en verandering
In het behandelen van grensoverschrijdend gedrag voor zowel dader als slachtoffer kan gestalttherapie een belangrijke bijdrage leveren. Als gestalttherapeut kijk ik verder dan alleen het signaleren van het symptoom en zoek ik naar onderliggende patronen in communicatie, cultuur en macht. Als gestalttherapeut richt ik mij op het hier-en-nu, onderzoek ik van daaruit wat er tussen client en zijn/haar omgeving gebeurt en laat de cliënt daar verantwoordelijkheid voor nemen. Zo bied ik als gestalttherapeut een veilige bedding om niet alleen symptomen aan te pakken, maar ook de diepere oorzaken van grensoverschrijdend gedrag bloot te leggen, naar boven te brengen zodat de cliënt het trauma kan verwerken.
Grensoverschrijdend gedrag moet niet alleen aan de kaak gesteld worden en de dader(s) aangepakt maar er zou vooral maatschappelijk onderzoek gedaan moeten worden naar de dieperliggende oorzaken zodat er uiteindelijk een duurzame cultuurverandering kan ontstaan die leidt naar een gezondere en veiligere omgeving voor iedereen.
Arjen Hart