In het programma Spraakmakers van de NPO komt op 17 februari spraakmaker Nora in de in de rubriek Uitzendbureau met een vraag voor emeritus hoogleraar Psychologie Liesbeth Woertman: ‘Ik zeg wel eens tegen mijzelf: Ik word zo moe van mijzelf’: Zijn Ik en Mezelf dezelfden, hoe zit dat, ik ben toch één persoon? Een leuke vraag die mij als gestalttherapeut meteen mijn aandacht trekt.
Liesbeth Woertman, schrijfster van het boek Zeg me wie ik ben, gaat niet in op de moeheid van Nora maar wel op het verschil tussen Ik en Mijzelf. Het Ik wordt gedefinieerd in relatie tot Jij, de Ander. Wanneer je de vraag stelt: ‘Wat is een vrouw’ dan kom je daar niet uit zonder de man ernaast te zetten. Het gaat om het verschil. Het Ene wordt dus gedefinieerd ten aanzien van het Ander. Met de begrippen Ik en Mijzelf ligt dit wat moeilijker omdat dit abstracte begrippen zijn, die binnen één persoon verenigd zijn en van buitenaf niet te onderscheiden zijn.
Liesbeth Woertman ziet het Ik als een optelsom van onze ervaringen. Het Ik vertegenwoordigt ons denken, onze verwachtingen van onszelf en de ander. Maar wie we zijn, is groter, is meer dan het Ik. Er is ook nog het Me, het Mijzelf, datgene wat we nog niet geleefd hebben, waar we bang voor zijn, dat wat we als potentie, mogelijkheid in ons dragen, de Me is hoe we ons voelen. Willen we daarmee in contact komen dan is het voelen heel belangrijk. De Me is de schatkamer van het gevoel, van het lichaam die kennis in zich draagt van de eeuwigheid’.
‘Ik’ als de Ervarende, sturende Aanwezigheid
In de Gestaltpsychologie staat het ik voor het directe, bewuste en actieve deel van onze ervaring. Ik is degene die handelt, kiest, voelt en waarneemt in het moment. Wanneer je bijvoorbeeld zegt: “Ik voel boosheid”, dan is ik degene die de emotie waarneemt en ervaart. Het is het deel van ons dat in contact staat met de buitenwereld en beslissingen neemt over hoe we reageren. Het Ik is gekoppeld aan ons Ego, lees: Hoe wij onszelf zien, de gewenste versie van onszelf, onze wensen en te behalen doelen. Het verhaal over onszelf wat wij de anderen vertellen en hoe we denken dat anderen ons zien.
Het ego schermt ons echter vaak af voor zaken waar wij geen zin in hebben, voor ongemak en pijn. Het creëert om die reden aanpassingen waardoor wij gewoon door kunnen gaan met ons leven om te kunnen overleven. Het heeft in die zin een blinde vlek.
‘Mijzelf’ als Voelende, Wetende Aanwezigheid
Mijzelf verwijst daarentegen naar het beeld dat we over onszelf hebben opgebouwd. Het omvat het meer onbewuste deel van onszelf, gekoppeld aan ons gevoelslichaam. Onze verborgen behoeften, verlangens en potenties. Maar ook: Ons verleden en ervaringen: trauma’s en kwetsuren, onze introjecten; ingeslikte boodschappen, verworden tot negatieve overtuigingen. Bijvoorbeeld iemand zegt “Ik ben nu eenmaal onzeker”, dan komt dat voort uit mijzelf, het geconstrueerde zelfbeeld dat voortkomt uit vroegere ervaringen en overtuigingen. Het is een vastgelegde identiteit die niet perse in lijn hoeft te zijn met de directe ervaring van het moment.
Het vertegenwoordigt ook een puur, kwetsbaar deel van ons wat nog verbonden is met ons kind van vroeger. Dit deel van ons geeft signalen aan ons ‘volwassen ik’ af wanneer er pijn, verdriet en boosheid optreedt. Dit deel in ons is ook creatief en speels en kan ook fungeren als kompas. (Zie ook blog ’Innerlijk Kind; Verborgen Kompas’
Wisselwerking tussen Ik en Mijzelf
Het Ik en Mijzelf lijken tegenpolen te zijn: Het rationele Ik versus het meer kwetsbare gevoelvolle Mijzelf. In mijn praktijk zie ik vaak bij mijn cliënten dat het Mijzelf gesaboteerd wordt door het Ik. Het Mijzelf zendt signalen naar het Ik omdat er iets niet goed gaat; er is bv een gewaarwording van woede of pijn. Het Ik (Ego) heeft daar geen zin in, negeert deze signalen en overleeft door zich aan te passen aan de situatie. Dit leidt tot een overlevingsstrategie, een gedragspatroon wat jaren aan kan houden.
Totdat.. Het Mijzelf wakker wordt en signalen zendt naar het Ik: Zo kan het niet langer, er moet iets veranderen….Het gaat wringen. Dit is het moment waarop cliënten hulp gaan zoeken. Ze voelen dat er iets niet klopt in henzelf maar zijn zich vaak nog niet bewust wat er aan de hand is.
Gestalttherapie: ‘Mijzelf’ en ‘Ik’ als complementaire delen
Al tijdens de intake wordt vaak al duidelijk dat er een gedragspatroon ontwikkeld is wat niet meer functioneel is en de client niet meer dient. Het Ik wordt zichtbaar, wat het doet en het meer verborgen Mijzelf wordt zichtbaar gemaakt. Dit kan heel confronterend zijn. Daarna is de vraag: Wat doet het Ik? Gaat het ego protesteren? Laat het ‘ik’ ‘mijzelf’ toe?
Terugkomend op Nora’s vraag adviseert Liesbeth Nora om ‘haar Ik eruit te zetten’, uit haar hoofd te komen, uit haar denken en verwachtingen te gaan en vanuit haar buik te voelen hoe het met haar gaat. ‘Onderzoek je gevoel en besef dat het te maken heeft met de beelden in je hoofd’. Ze gebruikt het beeld van het jezelf zien in de spiegel: Je kunt jezelf niet objectief waarnemen van buiten naar binnen maar je kunt jezelf wel voelen van binnen naar buiten.
Als gestalttherapeut leer ik mijn cliënten dat het niet het één of het ander is. We hebben zowel ons Ik als ons meer verborgen Mijzelf nodig. Het Ik (Ego) helpt ons om onszelf doelen te stellen en daarnaar te handelen. Het helpt ons om ons leven vorm te geven. Het Mijzelf helpt ons door ons te vertellen wat bij wezenlijk ons hoort, waar we echt behoefte aan hebben en wat in een situatie ‘klopt’ of juist niet klopt. Het Ik en Mijzelf vullen elkaar juist aan. Ze kunnen elkaar respecteren en vriendjes worden. Om ze samen te laten werken, is wel voldoende bewustzijn en zelfkennis nodig.
In Gestalttherapie wordt er daarom gewerkt aan:
- Bewustwording van patronen – Opmerken wanneer we handelen vanuit een vaststaand, negatief zelfbeeld in plaats van een spontane reactie op de situatie.
- Experimenteel onderzoeken – Nieuwe gedragingen en reacties uitproberen om te ontdekken dat we niet vastzitten in een bepaalde identiteit of rol, maar vanuit het hier en nu kiezen wat we willen.
Alleen zo verenigen we ons Ik en Mijzelf om zo een bewust, vrij mens te worden die zich niet meer laat leiden door oude patronen maar steeds keuzes maakt vanuit het hier en nu.
Arjen Hart